Skip to main content

De zondebok

Geschreven op 21 oktober 2020

De zondebok Een destructieve parentificatie kan je in het heden veel ongemak geven. Ben je erg gevoelig en heb je snel het gevoel het niet goed te doen en reageer je dan soms onverwachts heel fel? Heb je voor je gevoel niemand nodig want je kan het wel alleen? Dan zou er sprake kunnen zijn van een destructieve parentificatie van de zondebok.

Parentificatie is een begrip dat werd geïntroduceerd door professor Ivan Boszormenyi-Nagy. Parentificatie ontwikkelt zich in de kinderfase tussen de baby fase en de jongvolwassen fase. Het kind wordt (en/of voelt zich) geroepen oneigenlijke zorgen of verantwoordelijkheid op zich te nemen. Het kind ervaart de noden van zijn ouder/s en gaat vanuit natuur zijn ouder/s helpen, omdat elk kind zijn ouder/s wil helpen. Hij kreeg immers zijn leven van hen. Zo wordt het kind als het ware te snel ouder. Het ontwikkelt daarbij de nodige krachten en talenten. Maar op latere leeftijd kan zich dit fenomeen op uiteenlopende wijze wreken. Er zijn vele vormen van parentificatie. Ik wil echter de vier vormen van parentificatie onderscheiden zoals Nagy die beschreven heeft, te weten:

Tijdens mijn studie toegepaste psychologie las ik voor het eerst over het zondebokfenomeen. Het zondebok fenomeen, is een begrip dat een belangrijke rol heeft gespeeld in de gezinstherapie. Later in mijn studie aan de Nagy Academie die opleidt tot contextueel therapeut leerde ik hoe je dit zondebok fenomeen kan zien als een destructieve parentificatie en welke gevolgen dit heeft voor mensen in hun ontwikkeling. In een disfunctionerend gezin is de zondebok het gezinslid aan wie alle verantwoordelijkheid voor de aanwezige problemen wordt toegedicht. Het aanwijzen van de zondebok dient een tweeledige functie: enerzijds hoeft men het feit dat er problemen zijn niet langer collectief te verzwijgen, anderzijds worden de resterende gezinsleden van hun aandeel in de problematiek ontheven, doordat de zondebok alle schuld op zich neemt (Lange, 1994). De zondebok in de familie heeft dus eigenlijk een signaalfunctie, hij is de verpersoonlijking van het disfunctionerende gezin en verwoordt in zijn gedrag de problemen die er onderling bestaan. Tegelijkertijd waarborgt hij door middel van zijn uitzonderingspositie de cohesie van de groep. Zondebokken zijn interessant, omdat ze impliciet iets onthullen waarover de mensen om hen heen juist willen zwijgen. Met zijn afwijkende visie of gedrag vertelt de zondebok ons iets over de onderhuidse fricties en onenigheden die binnen de schijnbaar eensgezinde groep om hem heen bestaan (Vliet, 2006).

Een zondebok ontstaat vaak binnen het gezin van herkomst waar spanningen heersen tussen bijvoorbeeld de ouders. Dit gebeurt uit angst dat één van de ouders het gezin zou kunnen verlaten. Dit geeft veel spanning in een gezin. De zondebok neemt de spanningen binnen een gezin op zich. En functioneert als een zogeheten bliksemafleider. De zorg van deze zogeheten zondebok voor het gezin is dat het kind de schuld op zich neemt. Voor ouders is dit gedrag van het kind moeilijk als zorg te herkennen. In de eerste instantie wordt het gedrag als lastig ervaren. De zondebok helpt het gezin, toch krijgt het de schuld. Het krijgt zelden de erkenning voor zijn geven, het geven in de zin van fungeren als bliksemafleider.

Als je dit vertaalt naar de huidige ontwikkelingen in de maatschappij kun je eigenlijk zien hoe waardevol een functie van Zondebok is. Onze Minister-President stelde in een extra persconferentie begin augustus, dat de jongeren de schuld hadden aan de oplopende Corona besmettingen. Iets wat je natuurlijk nooit op die manier kan zeggen, daarbij diezelfde jongeren deden juist heel erg hun best om gehoor te geven aan alle maatregelen die zeker voor de jongeren geen gemakkelijke opgave was. Het kwaad is dan al geschied vanaf dat moment hoor je mensen die uitspraak overnemen: “het is de schuld van de jongeren”. Vervolgens zie je in de media de beelden van jongeren die de neergelegde schuld vertolken. Zou je kijken naar de signaalfunctie dan zou je kunnen spreken van disfunctionerend beleid en worden de jongeren gebruikt als bliksemafleider. Niemand weet precies hoe men het virus in kan dammen dan ineens de schuld te verplaatsen naar jongeren is natuurlijk niet fair.
En jongeren kunnen zich ook gaan gedragen naar hun rol, als je dan toch de schuld krijgt ga je je er ook naar gedragen. De zondebok is dus een belangrijke aanwijzing in een gezins/systeem dat zaken niet goed gaan. Helaas krijgt men zelden erkenning voor die rol van zondebok.

In het dagelijks leven kan een destructief geparentificeerd kind in de rol van zondebok extreem reageren op vermeend onrecht jegens zijn persoon. Men kan vaak getriggerd worden op onrecht en zich dan laten gelden. De rekening komt dan vaak te liggen bij de onschuldige derde bijvoorbeeld partner of kinderen. De rol kan zodoende ook weer gerouleerd worden naar die kinderen.
In mijn praktijk, hoor ik vaak als het om relatieproblematiek gaat, dat het volwassen geworden zondebok kind altijd die zondebok is gebleven. Men heeft zich staande weten te houden in de relatie door extra hun best te doen, men wil het graag zo goed doen. Uiteindelijk loopt men vaak vast in die rol en gebeurt er iets onverwachts dan kan men heel heftig reageren. Dit is dan voor de omgeving moeilijk te begrijpen. Soms is het voor de zondebok nodig om te zeggen: ‘ik heb je niet nodig’ of ‘ik doe het wel alleen’ of ‘ik kan het nooit eens goed doen’.
Als ik dat soort uitspraken hoor in gesprekken ga ik op onderzoek uit. Vaak kom ik dan toch een patroon tegen die duidt op een destructieve parentificatie van een zondebok. Als een zondebok op zijn destructie leunt kan het er heftig aan toe gaan. Wanneer zondebokken hun gedrag gaan leren begrijpen en gaan inzien hoe dingen zich ontwikkelen en men gaat werken aan deparentificatie kan er heling komen. De eenzaamheid van zondebokken kan groot zijn daar men vaak een outsiders positie aanneemt. Het zichtbaar maken van de investering van het kind in het gezin is een eerste stap in de hulpverlening. Erkenning voor het onrecht wat de zondebok is aangedaanin het gezin van herkomst, maar ook het besef bijbrengen hoe men zelf weer anderen onrecht aan doen, zijn pijlers in de hulpverlening. In de contextuele therapie begint de therapie met het uitwerken van de feiten in een genogram, daardoor herken je soms ook gemakkelijk de roulerende rekening. Het ombuigen van destructief gedrag naar constructief gedrag en herstel van vertrouwen is een mooi doel om gedurende de therapie aan te werken. In mijn praktijk ontmoet ik vaak mensen die zonder dat men weet wat er nu precies speelt als een zondebok in het leven staan. De wondertjes die ik als contextueel therapeut  heb mogen meemaken, de zuchten van herkenning die vallen, zijn inmiddels niet meer op twee handen te tellen. Als het lukt om mensen te helpen hun vastgeroeste overtuigingen van 'ik heb niemand nodig ik doe het wel alleen' te leren loslaten en die om te buigen naar constructief gedrag, dan zie je als het ware een helingsproces op gang komen. Het is dankbaar werk om mensen te leren dat relaties wel helpend kunnen zijn en dat je het niet langer alleen hoeft te doen in je leven.
Herken jij je in bovenstaande beschrijving van de zondebok?

Ervaar je last van die rol en wil je hier aan gaan werken? maak dan nu een afspraak.

Schema jpeg